Prawda jest jednym z najważniejszych pojęć i zarazem wartości w życiu człowieka. Bez odwołania się do prawdy nie jesteśmy w stanie modelować własnej świadomości ani budować spójnego obrazu świata. Na poziomie indywidualnym prawda pozwala człowiekowi zachować orientację w rzeczywistości, a w relacjach społecznych – tworzyć więzi oparte na zaufaniu i wzajemnym zrozumieniu. Z tego względu zagadnienie prawdy należy do najbardziej podstawowych i wymaga wnikliwej analizy.

Istnieją pewne problemy ze usystematyzowaniem zakresu pojęciowego słowa „Prawda”. Historycznie różnie ją definiowano. Ale nie jest to jedyny problem w tym zakresie. Problemy pojawiają się z zupełnie innych powodów, które postaram się zarysować.

Mechanizmy zafałszowania prawdy

Świadoma manipulacja

Człowiek intuicyjnie potrafi dość dobrze rozpoznawać prawdę, lecz zazwyczaj niechętnie ujawnia ją innym. Manipulacja, fałszowanie rzeczywistości czy dezinformacja są często wykorzystywane jako narzędzia zdobywania przewagi, pomnażania zasobów i zwiększania szans przetrwania. Operacje na prawdzie okazują się jednym z najskuteczniejszych sposobów sterowania działaniami zarówno pojedynczych osób, jak i całych grup społecznych. Ich celem jest zazwyczaj uzyskanie własnych korzyści.

Można powiedzieć, że człowiek z natury jest oszustem. Na tle innych gatunków właśnie zdolność do tworzenia pozorów i ukrywania prawdy wyróżnia go w sposób szczególny – być może nawet bardziej niż określenie „myślący”. Człowiek oszukuje zarówno samego siebie, jak i innych, aby zdobyć przewagę przetrwaniową. Manipulacja prawdą jest jednym z najtańszych i najbardziej efektywnych narzędzi w tej sferze – kłamstwo tworzy się łatwo i tanio, a zyski z niego bywają znaczące w porównaniu z kosztami. Ewolucja ukształtowała ludzki umysł tak, by sprzyjał przetrwaniu, niekoniecznie poprzez racjonalność i respektowanie kryterium prawdy, lecz przede wszystkim poprzez skuteczność w osiąganiu celów.

Dobrze oddaje to cyniczne powiedzenie urzędnika komunistycznego aparatu represji: „Prawda jest dla mnie, a pozory dla innych”. Człowiek dla zachowania spójności własnego istnienia oddziela prawdę wewnętrzną, tworzoną na własny użytek, od prawdy zewnętrznej, przeznaczonej dla innych – zbudowanej z pozorów i nieprawdy. W takich przypadkach mamy do czynienia z osobami, które potrafią prawidłowo rozpoznać prawdę, lecz świadomie manipulują nią dla własnych korzyści przetrwaniowych.

Jedynie nielicznym jednostkom udaje się żyć w pełnej zgodzie, gdzie prawda wewnętrzna pozostaje spójna z wyrażaną na zewnątrz osobowością.

Mechanizmy psychologiczne

Drugi problem z Prawdą wynika z ograniczonej zdolności wielu umysłów do uniesienia przerażających skutków uświadomienia sobie złego położenia organizmu, zagrażającego przetrwaniu lub traumy, z którą trudno pogodzić z wyobrażoną i oczekiwaną rzeczywistością. W tej sytuacji, aby uniknąć depresji i załamania mocy sprawczych, umysł ludzki wypiera rzeczywistość i przyjmuje jakąś formę fałszywej narracji o rzeczywistości. Stąd rodzą się większe lub mniejsze zaburzenia osobowości kompensujące brak zdolności do postępowania zgodnie z Prawdą. W tym przypadku mamy do czynienia z ludźmi wadliwie oceniającymi rzeczywistość z powodu lęków i wewnętrznych napięć, co również nie wyklucza silnej manipulacji Prawdą  w celu poprawienia swojego położenia i uzyskania korzyści. Ten przypadek zafałszowania Prawdy jest groźny społecznie gdyż jest formą desperacji i wiedzie do irracjonalnych zachowań. O ile w pierwszym przypadku mamy do czynienia z prawidłowym rozpoznaniem faktów to w przypadku zaburzeń osobnik w pełni wierzy w swoje fałszywe przekonania. Do tej kategorii zaliczyć należy jeszcze sekciarstwo czyli działalność osób zaburzonych, które swoje urojone przekonania kolportują w sposób systemowy na osoby najczęściej znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej, z zamiarem wykorzystywania ich. Takie wykorzystywanie może być nawet nieuświadomione bo jak wspomniano osoby zaburzone są nieprawidłowo  ukształtowane dlatego, że wierzą w swoje niezgodne z rzeczywistością przekonania.

Ideologie i tradycje

Trzeci problem w postrzeganiu i ustalaniu Prawdy wiąże się z ideologiami i wierzeniami, które zostały wdrukowane w toku edukacji. Nie chodzi tu o bezpośredni atak na systemy religijne, gdyż miały one swoje historyczne znaczenie w budowaniu spójności społeczeństw i porządkowaniu ładu społecznego. Tworzyli je często ludzie kierujący się dobrymi intencjami, choć później korzyści z tych systemów czerpali przede wszystkim ci, którzy mieli złe zamiary.

Należy jednak pamiętać, że ci dawni twórcy działali w zgodzie z najlepszym rozumieniem rzeczywistości, jakie było wówczas dostępne, lecz nie dysponowali narzędziami poznawczymi, które mamy dzisiaj. Gdyby ci sami ludzie, którzy 4000, 2000 czy nawet 500 lat temu ustalali zasady życia społecznego, mogli zapoznać się z obecną wiedzą i nowymi faktami, z pewnością zmieniliby swoje poglądy i definicje. Dogmatyczne trzymanie się obserwacji sprzed tysiąca lat jawiłoby im się jako oznaka nierozumności.

Budowanie narracji o świecie na podstawie niedoskonałych, zamierzchłych i zmitologizowanych przesądów, które wciąż konsekwentnie wtłacza się w kolejne pokolenia, należy więc traktować jako formę manipulacji Prawdą i jej zafałszowania. Problem polega jednak na tym, że z utrwalonych mitów i instytucji czerpie realne korzyści wiele osób – i to właśnie one najbardziej sprzeciwiają się upadkowi tego systemu.

Pojawia się przy tym dodatkowa trudność: czym zastąpić pustkę, jaka powstaje po upadku dotychczasowego systemu? Wyobraźmy sobie człowieka, który przeżył sześćdziesiąt lat w przeświadczeniu o słuszności swoich poglądów – wierząc w „Prawdę”, dla której poniósł liczne wyrzeczenia, a która ostatecznie okazuje się jedynie przesądem. W obliczu schyłku życia przyjęcie takiej świadomości bywa niezwykle bolesne, a nierzadko wręcz niemożliwe do zaakceptowania.

Ograniczona zdolność poznawcza

Czwarty problem związany z postrzeganiem Prawdy wynika z ograniczonej zdolności poznawczej wielu ludzi. Przyczyną może być brak odpowiedniej edukacji, zaniedbanie higieny logicznego i konstruktywnego myślenia, a także zwykła ignorancja. Istnieją osoby, które nie rozwijają swoich możliwości intelektualnych albo nie posiadają wystarczająco sprawnych narzędzi poznawczych, aby samodzielnie dochodzić do rzetelnych wniosków.

Dla takich ludzi potrzeby poznawcze nie stanowią istotnego elementu systemu motywacyjnego. Prawda nie ma dla nich większego znaczenia – liczy się przede wszystkim życie łatwe i przyjemne. Wybierają drogę najmniejszego oporu, „płyną z prądem”, byle tylko nie podejmować wysiłku. Dlatego ich „Prawda” ogranicza się zazwyczaj do tego, co zapewnia im wygodę i poczucie emocjonalnego bezpieczeństwa.

Tłumienie prawdy przemocą

Warto dodać, że społeczeństwo częściej eliminuje członka swojej grupy za ujawnienie niewygodnej prawdy niż za zdradliwe kłamstwo. Historia zna wiele przykładów ofiar nieugiętego głoszenia prawdy – Sokratesa, Chrystusa, Giordana Bruno, Galileusza czy miliony zapomnianych i nielicznych czasem wspominanych „Niezłomnych”. Także współcześnie wyjawienie prawdy zagrażającej wielkim interesom może prowadzić do fizycznej eliminacji lub społecznego unicestwienia.

Większość ludzi niechętnie przyjmuje prawdę, ponieważ jest ona niewygodna: obniża korzyści, podważa prawo do dominacji i wyzysku. Prawda wymaga wysiłku, demaskuje niesłuszne przywileje i wzywa do odpowiedzialności. Domaga się, aby leniwi podjęli pracę, a nieudacznicy nie zajmowali wysokich pozycji społecznych. Jest szczególnie niebezpieczna dla tych, którzy wyrządzają szkody innym i żyją z ich wyzysku. Dlatego prawda niemal zawsze staje się pierwszą ofiarą konfliktów i wrogiem ludzi stosujących zło.

Prosta i użyteczna definicja Prawdy

Prawda materialna to stwierdzenie zgodne z faktem istnienia określonego stanu rzeczy lub zdarzenia, które rzeczywiście miało miejsce w przeszłości. Można ją rozumieć jako wartość logiczną:

• TAK (1) – gdy fakt istnienia lub zajścia zdarzenia zostaje potwierdzony,

• NIE (0) – gdy fakt taki nie miał miejsca.

Podstawowym kryterium prawdy jest możliwość wskazania skutków zaistniałego zdarzenia. W przypadku zdarzeń prostych rozstrzygnięcie jest łatwe i jednoznaczne. W przypadku zdarzeń złożonych prawda również zachowuje charakter zero–jedynkowy, lecz jej ustalenie wymaga generalizacji wielu cząstkowych ocen, dotyczących poszczególnych elementów i ich powiązań przyczynowo-skutkowych.

W praktyce prawda nie zawsze opiera się wyłącznie na bezpośredniej obserwacji, ale także na logicznym łączeniu faktów i wnioskowaniu z ich następstw. W przypadku spraw społecznych czy międzyludzkich proces ten bywa szczególnie trudny, ponieważ fakty często są niepełne, niespójne lub wieloznaczne.

Prawda jako reguła oznacza proces którego powtórzenie z zachowaniem identycznych warunków prowadzi do identycznych rezultatów. Oznacza to, że każdy kto wykona dokładnie tak samo procedurę w takich samych warunkach otrzyma ten sam rezultat. Dzięki takiemu kryterium prawdy samoloty latają, pilot telewizora uruchamia zdalnie telewizor a sygnał satelitarny jest odbierany przez odbiornik telewizyjny. Dla dawnego człowieka stanowiło by to czary i magię lub niewytłumaczalne nadprzyrodzone zjawiska.

Analizowane powyżej podejście ma na celu opracowanie algorytmu matematycznego ustalania prawdy na potrzeby rozstrzygnięć społecznych. Ta część pracy zostanie opublikowana później.

Należy pamiętać, że algorytm generalizacji prowadzący do ustalenia prawdy powinien wyłonić najistotniejsze składniki definiujące realność zaistnienia badanego zdarzenia.

Granice zastosowania pojęcia prawdy

Dlaczego kryterium prawdy nie można odnosić do zdarzeń przyszłych? Ponieważ jeszcze się one nie wydarzyły – istnieją jedynie jako możliwość, prawdopodobieństwo czy przypuszczenie. Nie możemy więc powiedzieć: „prawdą jest, że jutro będę na wakacjach”, lecz jedynie: „prawdopodobnie jutro będę na wakacjach”. To pozornie drobna różnica, ale dla czystości rozumowania ma ona zasadnicze znaczenie. Upraszczanie tego rozróżnienia bywa bowiem techniką manipulacji prawdą.

Podobnie, nie wszystkie fakty przeszłe czy istniejące mogą zostać poddane ocenie według kryterium prawdy. Dotyczy to tych aspektów rzeczywistości, które z samej natury nie podlegają obserwacji ani za pomocą ludzkich zmysłów, ani przy użyciu stworzonej przez człowieka aparatury ani poprzez eksperyment. Klasycznym przykładem są twierdzenia typu: „Bóg istnieje” lub „Bóg posiada określone przymioty”. Takie stwierdzenia nie mogą być zweryfikowane – ani potwierdzone, ani obalone – metodami empirycznymi. Należą więc wyłącznie do sfery wiary.

Jeżeli w coś wierzymy, to z definicji nie możemy posiadać na ten temat pewnej, potwierdzonej wiedzy. Prawda natomiast może być wykazana wyłącznie poprzez dowód materialny lub powtarzalny eksperyment. Wiedza zastępuje wiarę – tam, gdzie coś zostało udowodnione, nie ma już potrzeby wierzyć. Ten niuans ma ogromne znaczenie, ponieważ odwoływanie się do kryterium prawdy w odniesieniu do twierdzeń nieweryfikowalnych staje się jedną z najczęstszych technik manipulacji – od prostego bajdurzenia po skrajne, sekciarskie formy zniewolenia.

Pojęcie prawdy w historycznym i tradycyjnym ujęciu

Na koniec syntetyczne ujęcie definicji prawdy w historii i różnych kulturach.

„prawda” jest jednym z najbardziej podstawowych, a zarazem najtrudniejszych do zdefiniowania pojęć. Ludzie i tradycje filozoficzne próbowali ją rozumieć na różne sposoby.

Główne ujęcia prawdy

1. Klasyczna definicja (korespondencyjna)

• Wywodzi się od Arystotelesa: „Powiedzieć, że to, co jest, jest, a to, czego nie ma, nie ma – to prawda”.
• Prawda to zgodność myśli lub wypowiedzi z rzeczywistością.
• To najbardziej intuicyjne rozumienie: „śnieg jest biały” jest prawdą, jeśli faktycznie śnieg jest biały.

2. Koherencyjna teoria prawdy

• Prawdziwe jest to, co jest spójne z całością naszego systemu przekonań, wiedzy czy teorii.
• Np. zdanie w nauce uznajemy za prawdziwe, jeśli pasuje do reszty dobrze uzasadnionych twierdzeń.

3. Pragmatyczna teoria prawdy

• Prawda to to, co działa w praktyce.
• William James czy John Dewey uważali, że prawdziwe jest to, co pozwala nam skutecznie orientować się w świecie i rozwiązywać problemy.
• W tym ujęciu prawda ma charakter dynamiczny – zmienia się wraz z doświadczeniem i użytecznością.

4. Konsensualna (Habermas, filozofia dialogu)

• Prawda to to, co mogłoby zostać uzgodnione w idealnej, wolnej od manipulacji dyskusji między racjonalnymi podmiotami.
• Ważny jest proces komunikacyjny i uczciwa wymiana argumentów.

5. Perspektywizm / relatywizm

• Nietzsche i inni podkreślali, że „prawda” to często tylko interpretacja świata, uwarunkowana kulturą, językiem i interesami.
• W tym sensie nie istnieje jedna absolutna prawda, a raczej wiele perspektyw.

6. Religijne ujęcia prawdy

• W tradycjach teologicznych prawda bywa utożsamiana z Bogiem lub z objawieniem (np. w chrześcijaństwie: „Ja jestem prawdą i życiem”).
• Prawda nie jest tylko zgodnością sądu z rzeczywistością, ale również drogą życia zgodną z wiarą.

Potoczne rozumienie prawdy

Na co dzień ludzie definiują prawdę zazwyczaj jako:

• „to, co naprawdę się wydarzyło” (zgodność z faktami),
• „to, co nie jest kłamstwem” (uczciwość, szczerość),
• „to, co można sprawdzić lub udowodnić”.

W kulturze chińskiej pojęcie prawdy (真, zhēn) ma trochę inne akcenty niż w klasycznej tradycji zachodniej. W Europie od Arystotelesa do dziś mocno dominuje idea „prawdy jako zgodności z rzeczywistością” (korespondencja). W Chinach natomiast pojęcie prawdy rozwijało się bardziej w kontekście moralności, harmonii i autentyczności życia, a mniej w kategoriach abstrakcyjnej teorii.

1. Konfucjanizm

• U Konfucjusza i jego uczniów prawda nie jest przede wszystkim teoretyczną zgodnością zdań z faktami, lecz raczej autentycznością w relacjach i postępowaniu.
• Kluczowe jest pojęcie 诚 (chéng) – szczerość, autentyczność, wewnętrzna spójność człowieka.
• Prawdziwy człowiek to ten, który żyje zgodnie z cnotą (仁 rén, czyli humanitarność, dobroć) i z zasadami harmonii społecznej.

2. Daoizm (Taoizm)

• W daoizmie (Laozi, Zhuangzi) prawda wiąże się z Dao (道) – naturalnym porządkiem rzeczywistości.
• Człowiek nie powinien narzucać światu sztucznych pojęć, lecz dostrajać się do spontanicznego „biegu rzeczy”.
• „Prawdziwe” (真, zhēn) oznacza tu autentyczne, naturalne, niewypaczone przez ludzkie ego czy społeczne konwencje.
• Laozi pisał, że słowa ostatecznie nie oddają Dao – więc prawda jest bardziej doświadczeniem niż teorią.

3. Buddyzm chiński

• Buddyzm, przeniesiony do Chin z Indii, dodał rozumienie prawdy jako rozpoznania iluzoryczności świata.
• W buddyzmie mahajany mówi się o dwóch prawdach:
  • prawda konwencjonalna (świat zjawisk, relacji, języka),
  • prawda ostateczna (pustka – 空, kōng, czyli brak trwałej, samodzielnej istoty rzeczy).
• Celem praktyki duchowej jest przebudzenie do tej ostatecznej prawdy.

4. Tradycja chińska a Zachód

• W przeciwieństwie do zachodniego „prawda = zgodność myśli z faktem”, w Chinach prawda to raczej zgodność człowieka z zasadą życia, z kosmosem, z własną naturą.
• Jest bardziej praktyczna i etyczna niż logiczna: chodzi o to, by żyć „prawdziwie”, a nie tylko „mieć rację”.

Można więc powiedzieć, że dla Chińczyków „prawda” to autentyczność, szczerość i zgodność z Dao, a nie tylko dokładne odzwierciedlenie faktów.