Zaufanie to zjawisko bardzo charakterystyczne dla populacji ludzkiej. W świecie zwierząt ma dość ograniczone zastosowanie. Zwierzęta prawdopodobnie nie prowadzą abstrakcyjnych rozmów, np. o umowach, obietnicach i zobowiązaniach długoterminowych — choć naprawdę nie wiemy tego na pewno. Niewiele jest badań na temat więzi opartych na zaufaniu w populacjach zwierzęcych; jeśli się pojawiają, dotyczą głównie naczelnych. Można więc powiedzieć, że zaufanie jest relacją charakterystyczną przede wszystkim dla wysoko zaawansowanych ewolucyjnie istot o wysokim poziomie świadomości i zdolności do myślenia abstrakcyjnego.
Zaufanie można definiować na kilka sposobów, w zależności od płaszczyzny relacji.
W ujęciu transakcyjnym (handlowym) jest to rodzaj relacji umożliwiający przeprowadzenie równouprawnionej transakcji między uczestnikami. W każdej takiej transakcji istnieje moment, w którym jedna ze stron — przekazując określoną wartość — musi choć przez krótki czas obdarzyć drugą stronę zaufaniem. Zaufanie oznacza tu wiarę lub oczekiwanie, że druga strona wywiąże się z umowy i przekaże równoważną wartość (np. zapłatę). Bez zaufania transakcje mogą być realizowane jedynie poprzez przymus lub oszustwo.
W ujęciu psychologicznym zaufanie to postawa, w której osoba ufająca zakłada, że druga strona będzie działać w sposób przewidywalny i uczciwy oraz nie będzie działać na jej szkodę — mimo braku kontroli nad jej działaniami.
Zaufanie to gotowość do polegania na działaniach innych przy ograniczonej możliwości kontroli, oparta na pozytywnych oczekiwaniach co do ich intencji, kompetencji lub uczciwości. Jest to pełnoprawna wartość szlachetna, budująca dobrostan społeczeństwa i zarazem jeden z kluczowych wskaźników jakości życia.
Przykłady relacji opartych na zaufaniu:
- Wsiadając do samolotu, musisz zaufać pilotom, że nie popełnią błędu, który będzie Cię kosztował życie.
- Kupując towar, sprzedawca musi zaufać — choćby przez chwilę — że kupujący zapłaci, a kupujący musi zaufać, że towar jest należytej jakości.
- Przyjmując walutę, musisz ufać, że nie jest fałszywa i że posiada wartość nabywczą. Podstawą wartości pieniądza jest zaufanie do niego.
- Wpłacając pieniądze do banku, musisz ufać, że nadal pozostaną Twoje i że możesz nimi dysponować.
- Wpłacając środki do ZUS, nie możesz mieć pewności, że cokolwiek do Ciebie wróci.
- Wybierając rządzących w Polsce, możesz być pewien, że nie spełnią obietnic — więc zaufanie w tym kontekście staje się daremne.
W filozofii starożytnej pojęcie zaufania rzadko definiowano wprost. W późniejszej filozofii pojawiały się różne interpretacje: Nietzsche określał zaufanie jako naiwność, za którą często kryje się potrzeba kontroli lub słabość, natomiast David Hume traktował je jako społeczną konieczność, bez której życie społeczne byłoby niemożliwe.
We współczesnym świecie pojęcie zaufania — oraz instytucji zaufania publicznego — stanowi fundament systemów demokratycznych. W praktyce jednak ten fundament jest mocno podkopywany i pokruszony.
Wrogiem oraz antagonistą zaufania jest oszustwo i przemoc.
Konkluzja: relacja zaufania, mimo że obarczona ryzykiem, jest jedną z wartości szlachetnych, charakterystyczna dla istot wysoko rozwiniętych. Każdy lubi osoby, którym może ufać. Jest to relacja upragniona, dająca szczęście, lecz rzadko w pełni osiągalna. Jej przeciwieństwo bywa dla człowieka tragiczne i przerażające — oznacza bowiem lęk, niepokój i utratę poczucia bezpieczeństwa. Dlatego zaufanie, choć kruche i wątłe oraz mało sprawcze, powinno być w społeczeństwie chronione i pielęgnowane.
Warto dodać, że jednym z najbardziej przerażających typów osobowości jest psychopata — osoba, której w żaden sposób nie można ufać. Taki typ człowieka celowo szkodzi innym dla własnej satysfakcji.
Na koniec warto przytoczyć badania IPSOS z 2024 roku ( https://www.ipsos.com/pl-pl/zaufanie-do-ludzi-w-polsce-i-na-swiecie ). Wynika z nich, że poziom zaufania społecznego jest zazwyczaj wysoki w krajach wysoko rozwiniętych, a niski w krajach rządzonych niesprawiedliwością. Zaskakuje jednak fakt, że najwyższy poziom zaufania społecznego odnotowano w Chinach i Indiach — wynosi on tam 56%. Kraje te rozwijają się najszybciej na świecie, co może sugerować, że rozwój jest pochodną bezpieczeństwa transakcji oraz sprawnie działającego systemu sprawiedliwości, obniżającego koszty biurokracji i zwiększającego tempo działania. Możliwe też, że obraz tych krajów, który kreują media w naszej części świata jest fałszywy a poziom poszanowania sprawiedliwości jest tam znacznie wyższy niż na upadającym moralnie tzw. zachodzie. Zaufanie więc oznacza rozwój gospodarczy i społeczny.
Polska jest w tym kontekście pewnym ewenementem. Mimo względnie wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego posiada jeden z najniższych wskaźników zaufania społecznego na świecie — tylko 16%. Gorzej jest jedynie w Brazylii, Turcji i Malezji. Taki niski poziom zaufania wynika przede wszystkim z dużego przyzwolenia na oszustwa, powszechnego panoszenia się biurokracji, układowych relacji, zarządzania państwem z tylnego siedzenia przez baronów politycznych, kontrolowania przepływu pieniądza przez służby specjalne oraz z głęboko niesprawiedliwego systemu sądowniczego. W Polsce prawnie chronieni są donosiciele (sygnaliści), a władza demoralizuje głęboko społeczeństwo. Cała ta patologia, generowana przez władzę, jest finansowana kredytem, który kiedyś doprowadzi kraj do zapaści.
Ogólnie rzecz biorąc, Polak to typ nieufny — i zapewne istnieją ku temu solidne podstawy. Możliwe, że poziom zaufania jest prognozą „trendu rozwojowego” społeczeństwa, co może źle wróżyć przyszłości Polski.
