„Dobro” i „Zło” to pojęcia, które w codziennym użyciu wydają się oczywiste. Ich powszechność i waga w życiu społecznym wynikają z ogromnego wpływu na ludzkie motywacje i decyzje. Można wręcz powiedzieć, że determinują one ludzkie życiorysy, a wartość działań mierzonych tymi kategoriami każdego dnia osiąga miliardy jednostek w dowolnej walucie.

Jednak jaka jest faktyczna użyteczność tych pojęć w kształtowaniu relacji międzyludzkich, skoro nie mają one obiektywnej miary? To tak, jakby próbować mierzyć odległość lub masę bez ustalonych wzorców, używając zmiennych jednostek, takich jak piędź, łokieć czy kamień. Każdy miałby wtedy własną miarę, dostosowaną do swoich potrzeb i korzyści, a mimo to oczekiwałby powszechnej zgody. To prowadziłoby do absurdu.

Pojęcia „dobro” i „zło” stanowią fundament moralności oraz systemu sterowania ludzkimi decyzjami. Oddziałują na świadomość, a poprzez nią – na korę mózgową i układ limbiczny, a więc bezpośrednio na emocje, działania, poczucie szczęścia i cierpienia. Trudno więc wyobrazić sobie, by mogły one pozostać niezdefiniowane.

Problem w tym, że próby ich zdefiniowania okazują się niezwykle złożone. Już na poziomie samego znaczenia każdy rozumie je nieco inaczej. Dodatkowo interpretacja jest wzmacniana przez indywidualne filtry: korzyści osobistych, zdolności poznawczych i postrzegania rzeczywistości. W rezultacie każde z tych słów ma dla różnych ludzi odmienną wagę i sens. Jak więc osiągnąć porozumienie?

Zanim podjąłem próbę własnej definicji, zapytałem o to Sztuczną Inteligencję (AI), by sprawdzić, jak współczesna ludzkość rozumie „dobro” i „zło”. Tę syntezę dorobku cywilizacji przedstawię w dalszej części artykułu. Nie zamierzam jednak krytykować mędrców minionych epok, których interpretacje stały się fundamentem systemów wartości i naszej cywilizacji – to temat na odrębny tekst (link zostanie opublikowany).

Poniżej prezentuję moją propozycję definicji dobra i zła – opartą na podejściu matematycznym, a więc mierzalnym i potencjalnie uniwersalnym. Uważam, że może ona przyczynić się do lepszego zdefiniowania systemu sprawiedliwości społecznej.

Dobro to zamierzony i świadomy akt sprawcy, którego celem jest udzielenie korzyści biorcy, przy jednoczesnym poniesieniu kosztu przez sprawcę. Dobro może przejawiać się w różnych płaszczyznach: materialnej, emocjonalnej, informacyjnej, poznawczej czy innej, subiektywnie ważnej dla biorcy. Kluczowe są intencja, świadomość i dobrowolność działania. Dobro ma charakter skalarny – istnieje w różnych natężeniach i nie jest wartością zero-jedynkową. Społeczny sens dobra pojawia się wtedy, gdy koszt sprawcy jest równy lub mniejszy od korzyści biorcy. Jeśli jednak koszt sprawcy przewyższa korzyści biorcy (poświęcenie), akt nadal pozostaje dobrem, choć mniej uzasadnionym społecznie.

Zło to zamierzony i świadomy akt destrukcyjny sprawcy, w wyniku którego biorca ponosi stratę – wbrew swojej woli lub nieświadomie – niezależnie od tego, czy sprawca sam odnosi korzyści. Zło może dotyczyć różnych płaszczyzn wartości: materialnej, emocjonalnej, informacyjnej, poznawczej czy subiektywnie postrzeganej przez biorcę. Nie jest jednak złem akt niezamierzony lub taki, którego skutków nie dało się przewidzieć. Podobnie jak dobro, także zło ma charakter skalarny – występuje w różnych natężeniach i nie jest wartością binarną.

Ostatecznie zarówno dobro, jak i zło są pojęciami wielowymiarowymi i złożonymi. Ich ocena zależy od bilansu korzyści i strat, intencji sprawcy oraz percepcji uczestników aktu. Kluczowe znaczenie ma właśnie intencja – to ona w największym stopniu decyduje o moralnej kwalifikacji danego działania.

Jak wygląda informatyczna „Ramka Czynu” Dobra i Zła w ujęciu NobleValues.org?

A teraz przyjrzyjmy się jak dotychczas ludzkość definiowała dobro i zło?

Filozoficzne ujęcia dobra
• Platon: uważał, że dobro jest najwyższą ideą – czymś absolutnym, źródłem prawdy, piękna i sprawiedliwości. Wszystko, co istnieje, dąży ku dobru.
• Arystoteles: definiował dobro w kategoriach celu – dobrem jest to, do czego wszystko dąży. Najwyższym dobrem dla człowieka jest eudajmonia (szczęście, rozumiane jako spełnione życie w zgodzie z cnotą).
• Św. Augustyn: utożsamiał dobro z Bogiem, a zło z brakiem dobra.
• Kant: dobro wiązał z wolą – czyn jest dobry nie przez swoje skutki, ale przez to, że wynika z obowiązku moralnego i szacunku dla prawa moralnego.
• Utylitaryści (np. Bentham, Mill): dobro to to, co maksymalizuje szczęście lub przyjemność jak największej liczby ludzi.

Definicje w języku potocznym

Ludzie często mówią, że dobro to:
• pomoc innym (np. altruizm, empatia, bezinteresowność),
• przestrzeganie zasad moralnych (uczciwość, sprawiedliwość),
• tworzenie wartości (np. rozwój, piękno, miłość, ochrona życia),
• stan rzeczy pożądany (coś, co przynosi korzyść, poprawia jakość życia).

Dobro jako relacja
Część definicji kładzie nacisk na relacje – dobro jest tym, co służy innym, co pozwala na harmonijne współistnienie. Dlatego w wielu tradycjach dobro jest utożsamiane z troską, solidarnością, miłosierdziem.

Zło w tradycji filozoficznej
• Platon – zło to brak wiedzy; ludzie czynią źle, bo nie rozumieją, czym jest dobro.
• Arystoteles – zło to brak równowagi, przesada albo niedobór w działaniu (np. tchórzostwo i brawura są złe, bo stoją w opozycji do cnoty odwagi).
• Św. Augustyn – zło nie ma własnej substancji, jest tylko brakiem dobra (privatio boni).
• Św. Tomasz z Akwinu – podobnie jak Augustyn, uznawał zło za niedoskonałość, brak pełni bytu, brak dobra.
• Kant – zło to postępowanie sprzeczne z prawem moralnym, wynikające z egoistycznych skłonności zamiast z obowiązku.
• Utylitaryści – zło to to, co przynosi cierpienie i zmniejsza ogólne szczęście.
• Hannah Arendt – mówiła o „banalności zła”: wielkie okrucieństwa mogą wynikać nie z demonicznych intencji, lecz z bezmyślności, posłuszeństwa i rutyny.

Religijne ujęcia zła
• Chrześcijaństwo – zło jest wynikiem grzechu, oddzielenia od Boga, nieposłuszeństwa Jego woli.
• Islam – zło pochodzi od szatana (Iblisa), ale człowiek ma wolną wolę, by je odrzucić.
• Buddyzm – zło wiąże się z niewiedzą, chciwością i nienawiścią – to one powodują cierpienie.
• Hinduizm – zło to skutek złej karmy, wynikającej z działań sprzecznych z dharmą (prawem kosmicznym i moralnym).

Psychologiczne i społeczne rozumienia
• Zło jako krzywda – to, co wyrządza cierpienie innym (przemoc, okrucieństwo).
• Zło jako egoizm – stawianie własnych interesów ponad innymi w sposób destrukcyjny.
• Zło jako nieludzkość – dehumanizacja, traktowanie drugiego człowieka jako rzeczy.
• Zło systemowe – niesprawiedliwości utrwalone w instytucjach, prawach czy strukturach społecznych (np. niewolnictwo, totalitaryzmy).

Potoczne definicje
Na co dzień ludzie mówią, że „złe” jest to, co:
• krzywdzi innych,
• jest „nieuczciwe” lub „niesprawiedliwe”,
• wzbudza lęk, cierpienie, chaos,
• jest przeciwieństwem dobra, szczęścia czy harmonii.

Konkluzja

Pojęcia dobra i zła są w pierwszej kolejności odzwierciedleniem intencji sprawcy czynu. Miarą wartości dobra lub zła jest bilans korzyści lub strat wyświadczonych Biorcy. Dobro i zło mają atrybut udziału wpływu i woli (działania planowane i dobrowolne). Dobro i zło nie są pojęciami transcendentnymi ani nie powinny być personifikowane, gdyż wtedy ich użyteczność jest ograniczona. Są określeniami skutków aktów, które się wydarzyły a w przestrzeni pojęciowej definiują głównie wektor i rezultat iteracji społecznej.

Dotychczasowo pojęcie dobra i zła  rozumiane było różnie – wprost dowolnie, lecz mimo to stanowiło podstawę podejmowania decyzji o ludzkim majątku i szczęściu, stanowiło podstawę oceny zawieranych i realizowanych transakcji międzyludzkich. Wpływało na system sprawiedliwości społecznej, wymierzanie kary i winy oraz wywierało wpływ na odczuwane emocje.

Likwidacja chaosu pojęciowego i cyfryzacja pojęcia dobra i zła poprawi precyzję pomiaru wartości i poprawi sprawiedliwość społeczną.